«Όταν έπεσε το δευτέρο αεροπλάνο, η ζωή μου και ο κόσμος άλλαξαν για πάντα.»

Η ΝΕΑ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Ένας τελείως διαφορετικός κόσμος ξημέρωσε για την ανθρωπότητα το πρωί της 12ης Σεπτεμβρίου 2001. Η απειλή της τρομοκρατίας ήταν πιο απτή από ποτέ και όχι μόνο για τις ΗΠΑ, που πρώτη φορά στην ιστορία δέχτηκαν επίθεση στο ηπειρωτικό τους έδαφος.

Η νέα αυτή απειλή, ασύμμετρη, καθώς απέδειξε ότι δεν χρειάζεται καν όπλα για να επιτύχει τους καταστροφικούς σκοπούς της και να σκορπίσει τον θάνατο, κατέστησε προτεραιότητα πολλών δυτικών κρατών την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και είχε ως αποτέλεσμα μία σειρά αλλαγών, άλλες άμεσα αντιληπτές στην καθημερινότητα των πολιτών και άλλες όχι.

Στο επίκεντρο των αλλαγών αυτών -και πλέον μεγάλο ζητούμενο- η ασφάλεια. Όπως εξηγεί ο Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Ασφάλειας στο King's College London και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Μάνος Καραγιάννης, μετά την 11η Σεπτεμβρίου ο τομέας της ασφάλειας άλλαξε «συθέμελα».

«Πρώτον, πολλές δυτικές κυβερνήσεις επικεντρώθηκαν στην προσπάθεια αντιμετώπισης τζιχαντιστικών οργανώσεων. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ δημιούργησαν νέα δεδομένα στην ευρύτερη Μέση Ανατολή που αργότερα εκμεταλλεύτηκαν αναθεωρητικές δυνάμεις, όπως το Ιράν και η Ρωσία. Δεύτερον, η απειλή της τρομοκρατίας οδήγησε στη μεγάλη αύξηση των αμυντικών δαπανών στις ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία και αλλού. Τρίτον, ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες απέκτησαν έναν σημαντικό ρόλο στην παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών σε εμπόλεμες ζώνες. Τέλος, ο τομέας των αερομεταφορών αναγκάστηκε να υιοθετήσει νέα μέτρα και πρακτικές για μειώσει την πιθανότητα τρομοκρατικών επιθέσεων».

Η αυστηροποίηση των μέτρων ασφαλείας στις πτήσεις, στα μεγάλα γεγονότα και συνολικά στον δημόσιο χώρο, η ενίσχυση της διασυνοριακής φύλαξης και η αυξανόμενη και ευκολότερη -μέσω της αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας- επιτήρηση, είναι μόνο κάποια από τα μέσα που οι κυβερνήσεις μετέρχονται στο όνομα της ασφάλειας και της καταπολέμησης της τρομοκρατίας.

«Οι ΗΠΑ ήρθαν αντιμέτωπες με μια ασύμμετρη απειλή που οδήγησε σε μια εκ βάθρων αναθεώρηση των πολιτικών για την εσωτερική ασφάλεια, και στη σύνδεσή της με την εθνική ασφάλεια και την άμυνα. Γενικότερα, η έμφαση των κυβερνήσεων στις πολιτικές ασφάλειας, ως προϋπόθεση για την αποτελεσματική αντίδραση των οργανωμένων κοινωνιών απέναντι στο νέο πρόσωπο της τρομοκρατίας ήταν αναμενόμενη, παρά τις υπερβολές και τις εξάρσεις που έπληξαν το κράτος δικαίου», αναφέρει ο Επίκουρος Καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο ΑΠΘ, Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης.

«Η πίεση της κοινωνίας ήταν αυτή που οδήγησε τις δυτικές κυβερνήσεις στη δημιουργία ενός νέου νομοθετικού πλαισίου αντιμετώπισης της τρομοκρατικής απειλής. Ο αντιτρομοκρατικός νόμος Patriot Act στις ΗΠΑ είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα ενίσχυσης των υπηρεσιών ασφαλείας για να ανταποκριθούν πιο αποτελεσματικά στη νέα πρόκληση. Μπορεί όμως μια κυβέρνηση να παρακολουθεί όσους έχουν ακραίες απόψεις αλλά δεν εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες; Η τρομοκρατία δημιουργεί διλήμματα αυτού του τύπου. Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις», υπογραμμίζει ο κ. Καραγιάννης.

ΠΛΗΓΜΑ ΣΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ

Είκοσι χρόνια μετά, η 11η Σεπτεμβρίου δεν είναι απλώς ένα ιστορικό «σημείο», μία τραγωδία που οδήγησε στον θάνατο χιλιάδες ανθρώπους. Οι συνέπειές της, ορατές σε διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας εξακολουθούν να καθορίζουν τις δημόσιες τοποθετήσεις, την λήψη αποφάσεων, την ζωή των πολιτών, με την σημαντικότερη, ίσως, από αυτές να εντοπίζεται στον αντίκτυπο που είχε στις ατομικές ελευθερίες και τα δημοκρατικά κεκτημένα.

Η τρομοκρατική επίθεση της Αλ-Κάιντα οδήγησε στις ΗΠΑ και γενικότερα στις δυτικές κοινωνίες, σε μια παρατεταμένη κρίση του κράτους Δικαίου, η οποία περιελάμβανε φυλακές-κολαστήρια τύπου Γκουαντάναμο, μυστικές τοποθεσίες αυθαίρετης κράτησης και ανάκρισης υπόπτων, βασανιστήρια που παρουσιάστηκαν κατ’ευφημισμό ως «ενισχυμένες τεχνικές ανάκρισης», αλλά και την υιοθέτηση αντιτρομοκρατικών νομοθεσιών «με ελαστικά ακραία όρια εφαρμογής, ώστε κάποιες κυβερνήσεις να συμπεριλάβουν και πολιτικούς αντιπάλους, συρρικνώνοντας έτσι τις ατομικές ελευθερίες και τα πολιτικά δικαιώματα» τονίζει ο κ. Σαρηγιαννίδης.

Η προτεραιοποίηση αυτή, όμως, της ασφάλειας σε βάρος ελευθεριών και δικαιωμάτων, συνιστά μία προσωρινή και εξαιρετική μετατόπιση, η οποία δεν απορρίπτει το δικαιωματικό κεκτημένο των δυτικών κοινωνιών. «Και γι’ αυτό τον λόγο, οποιαδήποτε πολιτική ασφάλειας πλήττει δυσανάλογα και καθ’ υπέρβαση των επιτρεπόμενων ορίων τις θεμελιώδεις ελευθερίες και τα δικαιώματα, συνεπάγεται ευθύνη, λογοδοσία και τιμωρία».

Για τον Αναπληρωτή Καθηγητή Θεωρίας Κράτους και Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήµιο, Δημήτρη Καλτσώνη, η τρομοκρατία υπήρξε το πρόσχημα για την υιοθέτηση νομοθετημάτων -σε παγκόσμιο επίπεδο- που περιορίζουν τις δημοκρατικές ελευθερίες. « Ήδη τη δεκαετία του 1990 σειρά αλλαγών στο ποινικό δίκαιο εισήγαγε εξαιρέσεις από το δημοκρατικό κεκτημένο των προηγούμενων δεκαετιών. Τέτοια ήταν για παράδειγμα η εισαγωγή της έννοιας του υπόπτου, η κάμψη του τεκμηρίου αθωότητας μέσα από τη Συνθήκη Σένγκεν ή τη Σύμβαση για την Europol. Στη συνέχεια, με αφορμή την επίθεση στους Δίδυμους πύργους, η αντιτρομοκρατική νομοθεσία διεύρυνε το πεδίο της συρρίκνωσης των δημοκρατικών ελευθεριών». 

Ο ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ

Σε κοινωνικό επίπεδο, μία από τις πρώτες συνέπειες των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν η ένταση της ισλαμοφοβίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα αντι-ισλαμικά συναισθήματα σε ΗΠΑ και Ευρώπη ενισχύθηκαν, με αποτέλεσμα τις διαρκώς αυξανόμενες διακρίσεις σε βάρος των μουσουλμανικών πληθυσμών των χωρών αυτών.

Οι αυστηρότεροι έλεγχοι της μετανάστευσης που θεωρήθηκε πως θα αποτελούσαν ένα ανάχωμα στις τζιχαντιστικές επιθέσεις, αποδείχτηκε πως δεν είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς, όπως αναφέρει ο κ. Καραγιάννης, οι περισσότερες επιθέσεις στην Ευρώπη διεπράχθησαν από ριζοσπαστικοποιημένους μουσουλμάνους με ευρωπαϊκά διαβατήρια και όχι από πρόσφυγες που ήρθαν από τη Μέση Ανατολή. 

«Η Ευρώπη δεν κατόρθωσε να ενσωματώσει συμπαγείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς που πλέον νιώθουν αποξενωμένοι. Παντού επικρατεί η ισλαμοφοβία και νομοταγείς πολίτες συχνά στοχοποιούνται επειδή έχουν διαφορετική θρησκεία», προσθέτει ο καθηγητής, τονίζοντας και τις ευθύνες των μουσουλμανικών κοινοτήτων που δεν θέλουν να υιοθετήσουν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής και δημιουργούν παράλληλες κοινωνίες.

Στην απουσία πολιτικών ενσωμάτωσης και στις διακρίσεις σε βάρος των μουσουλμάνων που κατοικούν σε χώρες της Δύσης αποδίδει και ο Ιμάμης Αχμάντ Ελντίν, δημιουργός της ιστοσελίδας IslamForGreeks και κήρυκας του Ισλάμ στην Αθήνα, την ριζοσπαστικοποίηση νέων μουσουλμάνων, πολιτών της Ευρώπης. 

Όπως τονίζει, η τρομοκρατία δεν αποτελεί κομμάτι του Ισλάμ, καθώς μουσουλμανικές χώρες υποφέρουν για χρόνια από αυτήν, με τα θύματα να είναι πολύ περισσότερα από εκείνα στη Δύση. «Η αλ Κάιντα και ο Μπιν Λάντεν δεν έγιναν τρομοκράτες από την 11η Σεπτεμβρίου και μετά. Χτυπούσαν κατ’ εξοχήν μουσουλμανικές χώρες. Αυτό σημαίνει πως η τρομοκρατία δεν είναι κομμάτι μας. Οι ηγεσίες έχουν κάνει πολύ μεγάλες προσπάθειες για να την αντιμετωπίσουν, ειδικά οι Σαουδάραβες και οι Αιγύπτιοι. Ωστόσο, στον ευρωπαϊκό χώρο αυτές οι (εξτρεμιστικές) οργανώσεις ανθίζουν και δυστυχώς δε μας ακούν. Τους ζητάμε να κοιτάξουν τη ρητορική συγκεκριμένων οργανώσεων, αλλά αντί να κάνουν αυτό τσουβαλιάζουν όλους τους μουσουλμάνους».

Σύμφωνα με τον κ. Ελντίν, οι ισλαμικές κοινότητες στις χώρες του δυτικού κόσμου χρησιμοποιούνται από τις κυβερνήσεις ως αποδιοπομπαίοι τράγοι. «Όταν υπάρχει κάποια πολιτική κρίση τότε βγάζουμε στην επιφάνεια τους κακούς μουσουλμάνους και τη τρομοκρατία. Όλα αυτά τα νοιώθουμε στο πετσί μας. Όταν έρχονται εκλογές τότε μιλάνε για τους κακούς εισβολείς που πρέπει να τους αντιμετωπίσουμε στα σύνορά μας. Υπάρχει μεγάλος λαϊκισμός και μεγάλη δημαγωγία όταν μιλάνε για τους μουσουλμάνους. Στη Γαλλία κλείνουν τζαμιά χωρίς καμία διάκριση. Υπάρχει σαν συμφωνητικό ότι οι μουσουλμάνοι είναι υποχρεωμένοι να αποδεχθούν το γαλλικό αξιακό σύστημα. Όμως έτσι πωρώνεις περισσότερο τους εξτρεμιστές, τους ενώνεις, και σίγουρα δεν προωθείς την ομαλή ενσωμάτωση».

Η ενίσχυση των διακρίσεων σε βάρος των μουσουλμανικών πληθυσμών ενέτεινε με την σειρά της το αφήγημα ότι η Δύση είναι σε πόλεμο με το Ισλάμ, αφήγημα που χρησιμοποιήθηκε από τον Μπιν Λάντεν και την αλ Κάιντα προκειμένου να εξυπηρετήσουν και να δικαιολογήσουν τις ειδεχθείς τους ενέργειες.  

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική, οι εισβολές σε Αφγανιστάν και Ιράκ, οι εικόνες βάναυσης κακοποίησης κρατουμένων στην φυλακή του Αμπού Γκράιμπ, το κολαστήριο του Γκουαντάναμο  χρησιμοποιήθηκαν ως αποδείξεις της δυτικής εχθρότητας απέναντι στο Ισλάμ και αξιοποιήθηκαν από εξτρεμιστικές οργανώσεις, μεταξύ αυτών και το Ισλαμικό Κράτος, προκειμένου να στρατολογούν τα νέα μέλη τους. 

Στην κατεύθυνση της ισλαμικής ριζοσπαστικοποίησης, η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003 αποτελεί για τον κ. Καραγιάννη, το σημαντικότερο από τα παρελκόμενα των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, καθώς προκάλεσε μία σειρά αντιδράσεων: «Χωρίς να το πολυκαταλάβουν, οι Αμερικανοί ανέτρεψαν την καθεστηκυία τάξη στη χώρα. Ξαφνικά βρέθηκαν οι Σιίτες να διοικούν τη χώρα και οι Σουνίτες να χάνουν όλα τα προνόμια που τους είχε δώσει ο Σαντάμ Χουσείν. Αυτό δημιούργησε μια πολιτική ευκαιρία για τους τζιχαντιστές του Ιράκ, αφού πολλά μέλη του Μπάαθ πήγαν να στελεχώσουν την Αλ-Κάιντα και αργότερα το Ισλαμικό Κράτος».

«Οι επιθέσεις σε ευρωπαϊκές πόλεις ήταν μια αναμενόμενη εξέλιξη. Η βασική επιδίωξη των τζιχαντιστικών οργανώσεων ήταν να πάρουν εκδίκηση για τα πλήγματα που είχαν δεχτεί στη Συρία και στο Ιράκ από τους Δυτικούς. Υπήρχε ένα εσωτερικό ακροατήριο που έπρεπε να ικανοποιηθεί», συμπληρώνει ο καθηγητής.

Ο κ. Σκαλτσώνης στέκεται στα χρόνια που προηγήθηκαν της 11ης Σεπτεμβρίου και στον ρόλο που διαδραμάτισαν οι δυτικοί παράγοντες στην ενίσχυση του ριζοσπαστικού Ισλάμ. «Όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τις περιπτώσεις των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν και του “Ισλαμικού Κράτους” στη Συρία και στο Ιράκ, ο φονταμενταλισμός τροφοδοτήθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες από τις ΗΠΑ και τις άλλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις (ιδίως με τα όπλα και τα χρήματα της CIA) ως το μακρύ τους χέρι στην περιοχή και ως αντίπαλο δέος στα επαναστατικά κινήματα των λαών. Στη σύγχρονη εποχή, όταν σχετικά αυτονομήθηκαν, παρείχαν το κατάλληλο πρόσχημα για τις στρατιωτικές και κάθε είδους επεμβάσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ στην κρίσιμη γεωστρατηγικά και οικονομικά περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής».

11.09.2021: Ενας, Οχι και τΟσο ασφαλΕστερος κΟσμος

Η πρώτη πράξη στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας ήταν η αμερικανική εισβολή στο Αφγανιστάν και η εκδίωξη του καθεστώτος των Ταλιμπάν που υπέθαλπτε το τρομοκρατικό δίκτυο του Μπιν Λάντεν και της Αλ Κάιντα.  

Είκοσι χρόνια μετά, η αποχώρησή των ΗΠΑ και η επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας. Ήδη αναλυτές επισημαίνουν τον κίνδυνο το Αφγανιστάν να μετατραπεί εκ νέου σε καταφύγιο τρομοκρατικών οργανώσεων και κάνουν λόγο για «χτύπημα» στον αντιτρομοκρατικό αγώνα των ΗΠΑ και των συμμάχων τους. 

Όπως επισημαίνει έκθεση του ΟΗΕ, μεγάλος αριθμός πολεμιστών της αλ-Κάιντα βρίσκονται στη χώρα και διατηρούν στενούς δεσμούς με τους Ταλιμπάν, ενώ το παρακλάδι του Ισλαμικού Κράτους, ISIL-K, παραμένει ενεργό και επικίνδυνο, όπως απέδειξε με την επίθεση στην Καμπούλ που στοίχισε την ζωή σε 170 ανθρώπους. 

Η απαισιόδοξη εκδοχή -η χώρα να αποτελέσει καταφύγιο και εκκολαπτήριο νέων τρομοκρατικών ομάδων του ριζοσπαστικού Ισλάμ ενέχει, όπως εξηγεί ο κ. Σαρηγιαννίδης, το ενδεχόμενο κανονικοποίησης της τρομοκρατικής αυτής απειλής, διατηρώντας ανοιχτό το ζήτημα της στάθμισης των προτεραιοτήτων των δυτικών κοινωνιών. 

«Η ασφάλεια ως προτεραιότητα με κάθε τίμημα εμπεριέχει πάντα τον κίνδυνο της μετάπτωσης στον ολοκληρωτισμό. Απέναντι, λοιπόν, στην πρόκληση του φόβου, οι ελεύθερες και ανοιχτές κοινωνίες πρέπει να διαφυλάξουν τα θεμελιώδη φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τους και να μην θυσιάσουν την ασφάλεια των πολιτών τους στον βωμό της εκάστοτε αντι-τρομοκρατικής πολιτικής που υπερβαίνει το μέτρο και τα όρια που επιτρέπει το κράτος Δικαίου», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Η κατάσταση στο Αφγανιστάν όπως διαμορφώθηκε το τελευταίο διάστημα, αποτελεί λοιπόν μία πολύ κρίσιμη παράμετρο στο ερώτημα εάν ο κόσμος σήμερα, 20 χρόνια από την έναρξη του “πολέμου κατά της τρομοκρατίας” είναι ασφαλέστερος, όχι όμως την μοναδική.

«Η άνοδος της Κίνας ως πλανητικής δύναμης, ο κατακερματισμός της κρατικής κυριαρχίας στη Μέση Ανατολή, οι συνέπειες της Κλιματικής Κρίσης και η  αποτελεσματική διαχείριση πανδημιών είναι οι σημαντικότερες από τις προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν πέραν της απειλής της τρομοκρατίας», αναφέρει ο κ. Καραγιάννης, καταδεικνύοντας πως ο κόσμος μας σίγουρα δεν είναι ασφαλέστερος από ό,τι στις αρχές του αιώνα.

Την ίδια βεβαιότητα εκφράζει και ο κ. Καλτσώνης: «Η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 τροφοδοτεί την όξυνση των ανταγωνισμών ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις για αναδιανομή των αγορών. Ειδικά οι ΗΠΑ βρίσκονται σε τροχιά ιστορικής υποχώρησης, τείνουν να απωλέσουν την πρωτοκαθεδρία τους σε όφελος της ανόδου της ισχύος της Κίνας. Αυτό αφορά συνολικότερα τις μεγάλες δυνάμεις του G7. Το ποσοστό συμμετοχής του ΑΕΠ τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ ήταν 62% το 1980, ενώ το 2018 είχε πέσει ήδη στο 45%. Για το λόγο αυτό οι ΗΠΑ πρωτίστως αντιδρούν με τη λογική του πληγωμένου θηρίου. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να βρεθεί η ανθρωπότητα εγκλωβισμένη στην “παγίδα του Θουκυδίδη” (σύμφωνα με τον όρο του αμερικανού καθηγητή G. Allison), δηλαδή σε μια θανάσιμη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αυτές δυνάμεις που θα διεξαχθεί είτε δια αντιπροσώπων είτε (ακόμη πιο επικίνδυνο) και άμεσα.»

*Ο Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης είναι Επίκουρος Καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, Νομική Σχολή ΑΠΘ 

** Ο Δημήτρης Καλτσώνης είναι  Αναπληρωτής Καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήµιο

*** Ο Μάνος Καραγιάννης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Ασφάλειας στο King's College London και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου του The New Political Islam: Human Rights, Democracy, and Justice θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Εκδόσεις Παπαζήση.